Przez ponad 30 lat Samuel Brandhändler był rabinem pracującym w jednym z wysuniętych najdalej na północ miejsc na świecie. Wraz z rodziną kierował społecznością żydowską Trondheim i pozostawił spuściznę zachowaną do dziś. Jego najmłodszy syn, Dawid, ma obecnie 102 lata. Przedstawia on barwne wspomnienia z życia swojej rodziny w Trondheim.
David Brandhändler in his home in Chicago, 2016.
Photo: Stephen M. Levin.
„Jest rok 1896. Mój ojciec, wówczas młody, dwudziestoczteroletni rabin, z długą, powiewającą, ognistą brodą, wysiada z pociągu w norweskim Trondheim, aby rozpocząć pionierską przygodę, jaką było zorganizowanie i stanięcie na czele nowej społeczności żydowskiej, składającej się z dziesięciu rodzin”.
Trondheim.
Ojciec Dawida, Samuel Brandhändler, pochodził z Brześcia (w jidysz – Brisk), polskiego miasta w zaborze rosyjskim, zamieszkanego przez ponad 30 tysięcy Żydów. Ludność żydowska utrzymywała się tam głównie z rolnictwa oraz handlu.
Brest.
Photo from Yefim Basin’s collection.
Brześć od dawna słynął z żydowskich studiów religijnych. Pierwsza jesziwa w mieście powstała
w XVI wieku, a tamtejsi rabini należeli do najbardziej szanowanych autorytetów. Kiedy Samuel ukończył studia rabinackie, zaproponowano mu objęcie urzędu rabina w Trondheim. Pełnił też funkcje nauczyciela, kantora, koszernego rzezaka i mohela (rzezaka rytualnego).
In the yeshivas, men studied Talmud, the so-called oral law.
Po roku do Samuela dołączyła jego żona Debora, urodzona w Rajgrodzie na Podlasiu. W ciągu kolejnych 15 lat rodzina powiększyła się o dziewięcioro dzieci. Najmłodszy syn Dawid urodził się w roku 1913.
Samuel and Deborah Brandhändler and their nine children, 1914.
Trondheim Jewish Museum.
Na początku XX wieku Trondheim dynamicznie się rozwijało, a liczba ludności gwałtownie rosła. Tutejsza społeczność żydowska nie była duża – liczyła około 150 osób – lecz zachowanie własnej tradycji i tożsamości było dla niej ważne. Brandhändler stał na czele kongregacji przez 30 lat. W tym czasie gmina żydowska znacznie się rozwinęła. Założono cmentarz, a w roku 1923 kongregacja przeniosła się ze skromnych pomieszczeń modlitewnych do własnej synagogi w dużym i starannie przebudowanym budynku stacji kolejowej.
a) The synagogue in St. Jørgensveita 7.
Photo: Naomi Bayer.
b) The interior of the modest synagogue in St. Jørgensveita 7.
Photo: Trondheim Jewish Museum.
c) The synagogue in Arkitekt Christies Street, which is still in use today.
Photo: Trondheim Jewish Museum.
Wkrótce Żydzi zaczęli się osiedlać na mniej zurbanizowanych obszarach oraz na dalekiej północy kraju. Brandhändlerowi jako rabinowi podlegały tereny od Ålesund na południu do Tromsø na północy. Mieszkanie na dalekiej północy wiązało się ze sporymi utrudnieniami w przestrzeganiu żydowskich nakazów religijnych, np. związanych z zachodem słońca! Brandhändler wskazał rozwiązanie pragmatyczne, jakim było ustalenie stałej godziny rozpoczęcia i zakończenia szabatu dla Żydów mieszkających w północnej części Norwegii. Praktyka ta nadal obowiązuje.
Pesach meal in Lofoten. Jews settled as far north as Hammerfest, and many Jewish peddlers travelled across Northern Norway to sell their goods.
Photo: Trondheim Jewish Museum.
Innym wyzwaniem był opór władz norweskich w kwestii rytualnego uboju zwierząt utrzymujący się do roku 1930. W roku 1927 szechita została prawnie zakazana, co utrudniało norweskim Żydom przestrzeganie zasad koszerności. Był to jeden z powodów, dla którego rodzina rabina zdecydowała się szukać nowej ojczyzny w Ameryce.
Newspaper clippings from Aftenposten, 1926.
Najstarsze dzieci, Filip i Sara Lea, wyemigrowały do Stanów Zjednoczonych już w roku 1919. Po nich wyjechali Motel (1921) oraz Eliasz i Jakub (1925). W końcu, w roku 1926 rabin i jego żona z czwórką najmłodszych dzieci przenieśli się do Chicago.
a) Passenger list from SS Stavangerfjord, March 16th, 1926. The Brandhändlers are listed as nos. 2-7.
Ancestry.com. New York, Passenger Lists, 1820-1957 [database on-line]. Provo, UT, USA: Ancestry.com Operations, Inc., 2010.
b) Letter from the Jewish community in Kristiansund on the occasion of rabbi Brandhändler’s departure, thanking him for his work for the congregation.
Trondheim Jewish Museum.
Dziewięcioro dzieci Brandhändlera pozostało w Stanach Zjednoczonych i tam budowało swoje życie. Dawid kilkukrotnie odwiedzał rodzinne strony, po raz pierwszy w roku 1966. „Przypominałem sobie spacery z ojcem w szabasowe popołudnia i ponownie przeżywałem sceny z dzieciństwa”, mówił.
W roku 2005 społeczność żydowska Trondheim świętowała setną rocznicę powstania gminy. Dawid, jego żona Goldie, ich dzieci i wnuki odwiedzili miasto, aby wziąć udział w święcie kongregacji, w której tworzeniu uczestniczyła jego rodzina.
Spójrz w dół, aby zobaczyć film Dawida podczas obchodów.
David Brandhändler speaks and sings the blessing shehechianu at the event celebrating the Trondheim Jewish community’s 100-year anniversary.
Film: DMT Trondheim.
POLISH CONTACT
Museum of the History of Polish Jews
6 Mordechaja Anielewicza St.
00-157 Warsaw
Poland
polin@polin.pl
www.polin.pl
NORWEGIAN CONTACT
Oslo Jewish Museum
Calmeyersgate 15 B
NO-0183 Oslo
Norway
post@jodiskmuseumoslo.no
www.jodiskmuseumoslo.no
WEBMASTER
webmaster@motnord.no
